JACQUES PIERRE
Lecturing fellow – Duke University
Lecturer at Stanford University
M rele Jacques Pierre. M soti nav vil Okap, ki se dezyèm pi gran vil ann Ayiti ki chita nan depatman nò peyi a. M se yon lengwis, pedagòg, leksikograf ak tradiktè. Depi 2010, m ap travay nan Duke University. Kou kreyòl m anseye yo louvri pou etidyan ki nan Vanderbilt University, University of Virginia ak University of North Carolina nan Chapel Hill gras ak yon kole zepòl ki egziste ant inivèsite sa yo depi plis pase sis lane. Sa gen de lane tou depi m ofri menm kou kreyòl sa yo nan Stanford University.
Depi 15 lane, m ap fè pwomosyon lang kreyòl ayisyen an nan peyi Etazini. Rèv mwen se wè tout kreyòl yo ki prèske gen menm baz leksikal fè yonn, menm lè yo chak ka toujou kenbe diferans yo gen nan sistèm ekriti yo. Pou koumanse, m panse peyi Moris ak Ayiti gen anpil pwen (kreyòl, klima, manje e latriye) ki rasanble yo. E nan sans sa a, konbit la te koumanse depi nan lane 2020 lè m te envite pwofesè Fabiola Henri vin pale nan 8yèm ane selebrasyon jounen entènasyonal lang kreyòl la nan Duke University. Epi de lane apre, nan mwa oktòb 2022 a, nou te gen chans fè yon ti koze ak pwofesè Béatrice Antonio-Françoise ansanm ak Shrita Hassamal sou sitiyasyon lang kreyòl morisyen an.
Se toujou nan menm lide a, jounen jodi a, m ap pibliye yon entèvyou m te fè ak Daniella Bastien – yon antwopològ, kreyolis e yon moun politik tou – ki kwè nan pouvwa lang kreyòl morisyen an. Brase lide nou tè fè a te chita sou sitiyasyon lang kreyòl la nan peyi l, lavi atistik li ansanm ak sitiyasyon politik peyi l tou. Nou chak te gen chans aprann kreyòl yonn lòt, e sa te pèmèt nou wè ki jan pèp ayisyen an ak pèp morisyen an kapab kominike an kreyòl – lang rasin nou, nanm nou – depi yo chak vle fè yon ti jefò pou kontre yonn lòt. Se nan menm lespri a tou, m te fè yon entèvyou ak Aneesa Vel, yon natif natal zile Sechèl pou nou te pèmèt de lang kreyòl sa yo separe lajantri. Konbit la ap kontinye, an nou kreye yon kreyolofoni kote pa gen yon kreyòl ki pral chèche enpoze l sou yon lòt, men pito yon rasanblaj pou n rive kreye yon kominote lengwistik ki mozayik kote desten nou depann de yonn lòt.
JP: Bonjou Daniella. Ki jan w ye?
DB : Bonzour Jacques. Mo bien, mersi.
JP: Se yon plezi pou mwen fè yon ti chita ekri ak ou jodi a, anvan menm nou koumanse, di m sa ki cho nan peyi w nan moman sa a?
DB : Dan enn ti lil kouma Moris, zame nou ti’a krwar ki ena otan kiksoz ki pase ! Seki pe plis alimant aktialite se kantite Morisien ki pe kit pei pou al travay deor.
JP: Pou moun lakay mwen ki pral fè konesans ak ou premye fwa, di nou de twa mo sou ki moun ou ye (kote ou te fèt, lekòl ou te ale ladan, fanmi w, epi sa w renmen fè nan lavi a)?
DB : Mo’nn ne dan Moris, mo’nn al bann lekol gouvernman (primer ek segonder). Apre mo’nn al fer bann letid Liniversite Larenion. Mo’nn etidie Lettres Modernes ek Antropolozi. Mo ena enn tifi, Sophia, ki ena 11 an. Mo ena boukou pasion me seki pe reziste letan, se zwe ravann (se enn linstriman tradisionel).
JP: Sou sit Africine.org, ou di: « On vit et on meurt dans sa langue », èske ou kapab deplòtonnen pawòl sa a pou nou?
DB : Pou mwa, langaz dan ki nou reprezant lemond, se dan sa langaz lamem ki nou dir nou lexistans, nou viv dan sa langaz-la, nou mor dan langaz-la ousi.
JP: Nan zile Moris, lakay ou, ki atitid morisyen yo gen sou lang kreyòl pa yo a? Konbyen lang ou jwenn nan zile Moris, e nan ki lang lekòl la fèt pou timoun yo?
DB : Dan enn de bann dernie resansman, nou trouve ki preske 90% Morisien servi Kreol Morisien kouma langaz lakaz. Dan lakaz bann Morisien, koz kreol. Me selman, ankor ena dimounn ki poz zot kestion kifer bizin ansengn li dan lekol. Moris, de par bann vag migrasion, se enn pwi langaz. Ena plis ki enn dizenn langaz dan Moris, nou apel zot bann lang ansestral. Nou ena Angle ek Franse (langaz depi kolonizasion), Hindi, Ourdou, Tamoul, Telegu, Marathi, Arab, Bhojpuri, etc. Dan Moris, Angle se lang ofisiel de facto : servi li kouma medium lansegnman.
JP: E politisyen lakay ou, ki lang yo itilize lè y ap fè kanpay?
Parski Kreol Morisien se langaz ki plis servi dan Moris, bann politisien, kan fer miting servi Sa langaz-la. Parkont dan Parlman, servi Angle ek Franse e kan bann parlmanter anvi fer joke oubien rikann bann opozan, se bann expresion an Kreol Morisien ki zot servi.
JP: Nan sa mwen li sou ou, m wè ou te fè inivèsite ou nan zile « La Réunion », èske w kapab di nou ki atitid reyinyonnè yo gen sou lang kreyòl pa yo a?
DB : Mo’nn etidie 6 an laba. Pou mwa, bann Renione ena ankor plis konplex servi Kreol Renione dan lespas piblik. Deplizanpli, dan bann lakaz, koz Franse. Kontext sosio-politik larenion, li diferan ek Moris. Moris li enn lil indepandan alor ki Larenion se enn departman Franse. Parkont, laba kan servi langaz kreol se plis enn akt defians ek valorizasion e ena bann iniversiter, serser, artist ki zot bann aksion santre lor promosion lidantite renione avek kouma premie fondman Kreol Renione.
JP: Nan ki pwen ou wè Moris ak Lareyinyon sanble e nan ki pwen ou wè yo diferan?
DB : Similarite-la li onivolangaz ki servi me ousi zeografik. Moris, Rodrig ek Larenion fer parti bann zil Maskaregn. Toulede lil inn konn lesklavaz ousi. Anfet, apel sa 2 lil-la « les îles soeurs ».Parkont, konpozision anterm etnisite diferan. Dan Moris ena plis ki 50% Morisien ki ena enn lorizinn indien e dan Larenion nou trouv enn mixite dan popilasion. Enn lot diferans se ki dan Larenion, tou dimounn konsider zot « kreol » alor ki dan Moris, mo « kreol » li alafwa enn etnonim ek enn glosonim.
JP: Èske ou vizite Ayiti deja? Si wi, pale nou sou moman sa a? Èske w ta renmen vizite Ayiti yon jou, pou ki sa? Ki kote ou te premye fè konesans ak Ayiti (nan lekòl oswa lakay ou)?
DB : Zame mo finn al Ayiti. Mo ti pou kontan vizite parski se premie lil ki gagn so lindepandans e ousi li extraordiner ki ena otan distans ant nou me ki nou kreol resanble. Mo konpran Kreol Ayisien et vice versa. Premie fwa mo tann koz Ayiti se dan enn klas Listwar dan kolez.
JP: Nan 2015 ou soti yon albòm « Isi laba », sou ki sa mizik ou yo te plis chita? E pou ki sa se an kreyòl ou deside chante nan tout albòm nan?
DB : Isi Laba se enn koleksion text an kreol ki mo lir akonpagne zis avek enn ravann. Mo bann text koz sirtou lor letan ki pe pase, lor lanatir, ek bann santiman ki pa kapav met mo. Mo finn swazir Kreol Morisien (ena ousi bann bout text an Kreol Renione) parski se dan sa langaz-la ki mo plis kontan kree. Mo limazinasion plis kreatif dan mo lang maternel.
JP: Pale nou sou enstriman sa a (ravann) ki ta sanble entriman prefere w?
DB : Ravann se enn linstriman tradisionel ki sorti depi lepok lesklavaz. Mo ena enn rapor fizik ek emosionel ar sa linstriman-la. Kan mo ledwa tous lor so lapo, ena enn frison ki travers antie mo lekor, wadir mo konekte ek tou mo bann anset ki finn trap linstriman-la e finn zwe. Zwe ravann se ousi enn mwayen pou pa bliye nou zistwar. Azordi sega tipik inskrir lor lalis patrimwann imateryel UNESCO e ravann, kouma enn de bann linstriman sega tipik, ena enn rekonesans mondial. Donk, bizin prezerv linstriman-la, e sirtou montre plis boukou Morisien zwe li.
JP: E se nan ki lang pi fò atis morisyen yo chante? Antan w t ap grandi, ki atis ki te pi popilè, e ki chante ki te nan bouch tout moun? E jounen jodi a, ki atis ki pi popilè nan Moris, e ki chante tou k ap mennen?
DB : Laplipar bann artis Morisien sant an Kreol. Mo pa kapav dir ki artis ki ti plis popiler kan mo ti zanfan me mwa mo ti kontan group Windblows, sirtou so sante « Lamok ». Parey, azordi mo pa kapav dir ki artis Morisien plis popiler. Mo kontan Eric Triton so sante « Linite », Richard Beaugendre so sante « Twa avan mwa », ek ABAIM so sante « Tamarin ».
JP: Rapid, fè yon ti kout pye ak nou nan Port-Louis, kapital la? Epi, n ap kontan anpil si w tou pale nou sou de twa manje morisyen ak de twa jwèt tout moun Moris konsidere kòm mak idantite yo?
DB : Moris se enn vre karfour diferan manze. Bann diferan pep ki’nn vinn Moris inn vinn ousi avek zot prop gastronomi. Me mo panse tou Morisien kontan manz minn bwi, gato pima, briyani ek dal pouri. Bann zwe lontan pe disparet, kouma partou, me dan Moris, bann kontinn inn reste e Group ABAIM se lorganizasion ki kolekte sa bann kontinn-la e servi sa bann kontinn-la dan diferan aktivite ki zot fer.
JP: Nan jounal « Le Mauricien « , m wè ou se premye moun nan Moris ki « First Happiness Manager », di nou plis sou metye sa a, e ki wòl li jwe nan bonjan fonksyonnman yon antrepriz?
DB : Pandan 2an edmi mo ti Happiness Manager dan enn lantrepriz Morisien. Ti enn lexperyans extraordiner parski mo’nn gagn lokazion konekte avek bann zouvriye e reisi kree enn lanvironnman kot sakenn pe epanwi. Sak lantrepriz bizin konpran ki so bann dimounn se so pli gran resours. Azordi avek bann fenomenn mondial kouma « quiet quitting », atir ek retenir bann travayer inn vinn bien difisil. Donk, si nou kree bann kondision ki permet epanwisman bann travayer, li prouve par bann resers ki sa booste prodiktivite, langazman ek sirtou bes nivo absans.
JP: Nan fouye de twa atik ki pale sou ou, m wè ou angaje w nan politik la tou. Ou responsab kominikasyon politik « MMN », dapre ou menm, èske Moris bezwen yon lòt jenerasyon pou fè peyi a dekole?
DB : Mo finn grandi dan enn lanvironnman kot politik ti ena enn gran plas. Depi tipti mo finn devlop enn konsians politik e li finn normal ki mo integre enn parti. Mo finn swazir pou rant dan MMM parski so bann valer – linite nasional, meritokrasi, proteksion lanvironnman, integrite teritoryal- se ousi mo bann valer. Azordi, li evidan ki li’nn vinn primordial ki ena plis zenn dan politik me sa pa vedir ki bizin tir tou bann veteran depi lasenn politik. Pou mwa, zenn zenerasion ena ankor boukou pou aprann avek bann veteran dan politik.
JP: Pou fini, rakonte nou yon istwa antan w t ap grandi ki make w jous konnya? E ki pwovèb nan zile Moris ak zile Lareyinyon ou renmen?
DB: Ena enn zistwar fer per ki finn mark mo lanfans: lame rouz dan bann twalet lekol. Anfet, dan bann twalet lekol primer, ti ena touzour tras enn lame rouz. Kapav ti fer sa pou ki bann zelev pa nek sorti pou al twalet dan ler klas. Anfin, mo pa kone…
Bann proverb morisien ki mo kontan:
- Kras anler tom lor figir
- Bef zame santi so korn tro lour
- Dan vie karay ki ena bon lasos
Proverb renione ki mo kontan:
- Atann sosis frit dann van koshon
- Bon kari i fé dann vie marmit
- Kouler lapo napa kouler leker
Daniella, mèsi anpil pou tout enfòmasyon sa yo ou te pataje ak nou. An nou konprann yonn lòt nan lang nanm nou pou nou trase desten lengwistik nou ansanm.
* Jacques Pierre is a lecturing fellow at Duke University and a lecturer at Stanford University.