Arnaud Carpooran
Sa lane-la fer 24 an depi ki lemond antie selebre Zourne Internasional Lang Maternel (ZILM) sak 21 Fevriye. Selebrasion-la fer swit enn rezolision ki UNESCO ti adopte le 17 Novam 1999. Dan Moris, se apepre dan sa mem peryod-la ki Kreol Morisien, prinsipal lang maternel plis ki 90 % popilasion Moris, finn koumans pran plas tigit-tigit, dan diferan institision Moris. Me se sirtou lane 2004 ki paret, lor sa plan-la, kouma enn dat desizif, avek piblikasion Rapor Grafi-Larmoni.
Sa Rapor-la mark enn riptir kler lor plan lekritir, ant seki ti ena avan (ziska lafin 20em siek), anterm koexistans plizier sistem grafik, kot sertin ladan ti emann depi inisiativ sertin partikilie (ekrivin, intelektiel, ouswa artis) ouswa depi travay sertin kolektif (sant ou group alfabetizasion, institision relizie, fors viv, etc.) ek seki finn vinn progresivman (dan 21em siek) enn lortograf ki finn rekonet ofisielman par bann otorite politik ek edikatif.
Nou pe gagn lokazion zordi, dan kad ZILM 2024, met an perspektiv, dan enn kote, sinbolik ki 21 Fevriye reprezante lor plan internasional ek nasional, ek dan lot kote, rapel bann diferan letap progresion ki Kreol Morisien finn experimante depi koumansman 21em siek, setadir, depi ki nou finn koumans selebre sa Zourne-la.
Sinbolik 21 Fevriye lor plan internasional
Lide pou selebre ZILM vinn depi Bangladesh, an souvenir lamor brital, par kout bal, ki enn group etidian bengali finn kone dan Dhaka (kapital Bangladesh, kan li ti ankor fer parti Pakistan), kan zot ti pe manifeste an faver rekonesans zot lang maternel, Bengali. Li enn dat bien tris ki, depi 2000, nou selebre kouma enn Zourne komemorasion an souvenir sa bann etidian-martir-la. Ena dayer enn moniman dan Dhaka ki apel Shaheed Minar (ki vedir Latour bann Martir), ki finn erize an loner sa bann etidian-la (get foto pli lwin).
Me, depi ki Nasion-Zini finn adopte sa Zourne-la, li ousi, an 2002, li finn vinn enn lokazion pou sansibiliz dimounn lor nesesite promouvwar diversite lingwistik, diversite kiltirel ek miltilingwism dan tou zot form, atraver lemond. Zourne-la finn mem rant dan kad enn inisiativ Nasion-Zini ankor pli gran, tel ki li finn adopte le 16 Me 2007, dan Rezolision UN 61/266, kot li viz pou « promouvwar prezervasion ek proteksion tou bann lang ki itilize par bann diferan popilasion ki enan dan lemond”.
Sinbolik 21 Fevriye lor plan nasional
Lor plan nasional, se sirtou lamor Kaya, dan bann sirksontans ki pankor klarifie ziska zordi, ki dimounn rapel kan koz 21 Fevriye. Enn lot dat tris, ek mem ousi, sertin pou dir, enn dat martir. An Out 2020, kan Creole Speaking Union ti lans enn liv lor Kaya, pou selebre 60em laniverser so nesans, nou ti dir dan prefas liv-la, ki ena enn lien direk “ant lamor Kaya ek Zourne Internasional Lang Maternel […], parski andeor so talan artistik ek so kreativite mizikal, Kaya, enn moman done dan so parkour, finn ena sa volonte pou mark so orizinalite par zwe ‘zis reggae kreol [e ki se] sa ki finn donn nesans Seggae ek fer Kaya rant dan listwar, kouma enn sinbol lor plizier nivo”. Nou ti sit lerla so bann prop mo lor so “lanvi pou aprann lir ek ekrir Kreol dan fason ki bizin”. Nou reprodir isi bann prop mo Kaya dan sa extre-la:
“Mo kone ki pena lekol ki aprann lang Kreol. Mwa, mo ti pou kontan al aprann ek ekrir ousi parski, mwa, fransman, mo gagn mari nisa kan mo koz Kreol, e pou ekrir Kreol, avek plasman let dan manier Kreol. ‘Tu vois’, Kreol ena fonetik ek ena dimounn kone ki ‘Toi’ fer ‘toi’, ena dir ‘TWA’, sa fer ‘toi’ mem. Tou bann intelektiel pe gagn mari beze pou trouve kouman bizin ekrir le vrai ‘toi’. Ek, anplis, ena boukou gran-gran zil, ki li dan Lafrik, ek mem dikote Karaib, koz Kreol mem, kouma nou koze. Kan mo ekrir Kreol, mo ge, mari nisa!” (bann mo ki finn ekrir par Kaya dan so bann maniskri e ki Creole Speaking Union ti reprodir dan liv: Kaya, ant sime lamizer ek sime lalimier (2020, CSU-Edision)
Sinbolik 21 Fevriye onivo Liniversite Moris
Azoute ek sa doub dimansion komemoratif la (enn internasional ek lot-la, nasional), ena ousi pou plizier zenerasion etidian Liniversite Moris, enn trwaziem souvenir inportan ki asosie ek 21 Fevriye, me sann-fwa-la, li inpe pli agreab ek zwaye. Sa dat-la mark ousi dat laniverser premie edision Diksioner Morisien, ki ti lanse dan so premie version integral, le 21 Fevriye 2009. Nou pe selebre donk, sa lane-la, so 15em laniverser.
Sime ki Kreol Morisien finn pran depi ki nou selebre ZILM
Si Liniversite Moris, ek sertin Mouvman ki inplike dan alfabetizasion ek/ouswa promosion lang maternel, finn koumans selebre ZILM depi 2001, atraver bann aktivite otrour lang kreol, se sirtou an 2004, ki Leta Morisien finn koumans montre, li ousi, enn lintere dan sa direksion-la. Sa lintere-la finn manifeste limem an Mars 2004, dan form enn inisiativ Gouvernman sa lepok-la, ki ti demann Liniversite Moris met anplas enn komite ki ti ena pou obzektif, trouv enn form armonize lor fason pou ekrir Kreol Morisien, dan perspektiv pou fer li rant dan lekol. Plitar, dimounn pou apel sa komite-la, Komite Grafi-Larmoni, apartir nom ki so prezidan, Profeser Vinesh Hookoomsing, ti donn rapor-la, kan li ti pou rann piblik, an Septam sa mem lane-la.
Grafi-Larmoni, Diksioner Morisien ek proze Prevok-BEK
Malgre lakey extraordiner ki Rapor Grafi-Larmoni ti gagne kan li ti sorti, Gouvernman sa lepok-la ti montre limem bien pridan ek timid konsernan so sirkilasion. Li ti zis kontant li met Rapor-la lor sit Minister Ledikasion, kot, ase rapidman, dimounn ti finn aret koz lor la. Me, finn ena kanmem de proze institisionel ki ti pran form sa lepok-la, dan siyaz piblikasion Rapor-la, e ki finn kontribie boukou pou fer bann kiksoz avanse dan bann lane ki finn vini apre.
Enn parmi sa de proze-la, se Diksioner Morisien, ki nou finn deza mansione pli lao, e ki ti debous lor enn prototip (let A-E) an 2005, ek par laswit, trwa edision integral (2009, 2011 ek 2019).
Deziem proze-la, se proze edikatif Prevok-BEK, ki ti met anplas par Biro Edikasion Katolik (BEK), sou direksion Dev Virahsawmy ek Jimmy Harmon. Li inportan rapel ki proze Prevok-BEK ti repoz lor de filozofi fondamantal. Dabor enn filozofi inklizion, kot li ti rekrit bann zelev ki ti finn fel lexame CPE de fwa, e ki donk pa ti ni gagn plas dan kolez, ni ti ena laz pou travay. Ti bizin propoz enn zafer pou zot, pou anpes zot sonbre dan sime perdision. Deziemman, proze-la ti swazir pou met an valer, kapital lingwistik ki bann zelev-la ti deza posede e ki sistem mainstream ti ignore, setadir zot lang maternel, ki pou servi kouma enn medium lansegnman.
Bann gran avanse konsernan Kreol Morisien ki finn vinn apre
Mem si Prevok-BEK ti konsern sirtou bann zelev ki ti finn fel lexame mainstream de fwa, sikse ki proze-la ti finn gagne finn fer konpran linportans ki lang maternel kapav ena dan Ledikasion, e finn kontribie pou ouver sime pou ki Kreol Morisien rant dan sistem edikatif formel antan ki enn matier opsionel dan bann lekol depi 2012.
Kreol Morisien dan National School Certificate
Zordi, an 2024, setadir 12 an apre, Kreol Morisien finn examine pou premie fwa onivo School Certificate, avek enn mod lexame ki apel National School Certificate (NSC). Sa mod lexame la, li enn fason pou koumans ouver lavwa pou enn morisianizasion parsiel nou sistem lexame. Nou kapav donk dir ki enn long sime finn traverse. Sirtou avek kalite rezilta ki bann zelev finn gagne. Tou dimounn ki finn kontribie, dan enn fason ou enn lot, depi lindepandans, me sirtou depi 2012, pou fer nou ariv sa letap-la, gagn drwa resanti enn santiman satisfaksion ek fierte. Konba-la ti vo lapenn, Biensir, ena ankor boukou lezot montagn pou fransi ek boukou larivier pou traverse, me pou lemoman, anou apresie seki finn akonplir ziska ler, e anou selebre ZILM 2024 kouma bizin.