L’INVITÉE DU FORUM : Diversite lingwistik dan Moris — Ki lavenir ?

Bann Morisien touzour fier pou met an avan diversite lingwistik zot pei. Depi letid Stein pibliye an 1982, li klasik zordi prezant sa diversite-la selon 2 kategori prinsipal lor plan sosiolingwistik: trwa lang ki ena enn porte nasional, Kreol, Franse, Angle; enn dizenn lang ki ena enn porte kominoter: Hindi, Bhojpuri, Tamoul, Telegou, Marathi, Gujrathi, Ourdou, Arabe.
Me kouma nou tou kone ek fer lexperyans toule zour, nou diversite, fasil pou afirm li, pou koz lor li, pou fer moral tou sort kalite, tou sort dimansion lor li… Pou zer li o nivo enn Leta, li pa evidan : ena presion tel group par isi, tel lot group laba ; ena rezistans bann prezize ; ena persistans bann sistem valer (neo)kolonial.
Avek rekonesans Kreol Morisien par Leta ek so lintrodiksion dan lekol, zesion diversite lingwistik dan sistem skoler pe revinn an avan: li kler ki bann klas lang kreol pa pou arete atir lintere bann zanfan ek bann fami morisien…
Lefikasite perspektiv individiel dan zesion diversite lingwistik
Se lor prinsip drwa ki lang kreol finn resi gagn enn plas ofisiel dan lekol alor ki pandan 45 an lalit lor tou plan (politik, artistik, siantifik…) pou donn  sa lang-la enn stati ofisiel an tan ki mediom, pa finn amenn rezilta. Leta Morisien donn drwa sak sitwayin pou aprann so lang ek kiltir ansestral; sistem edikatif lor plan nasional permet introdwir enn lang an tan ki size opsionel san nesesite sanz so striktir; apartir la, tou bann largiman kont lintrodiksion ofisiel sa lang-la dan lekol tonbe. Seki kont, ena liberte pou pa swazir lang kreol, me li pa kapav anpes bann ki an faver, zwir zot drwa pou aprann li. Lefikasite solision ki finn trouve, montre linportans rod bann solision pou zesion diversite lingwistik nasional dan realite e non dan lideolozi.
Larealite, se ki Kreol Morisien ena osi enn porte nasional depi plis ki enn zenerasion pou laplipar bann Morisien. Konsekans sa realite-la, se ki lintrodiksion lang kreol dan lekol pa limite a enn kominote. Bien vit bann dimounn ki pou fer lexperyans lansegnman ek aprantisaz sa lang-la, pou pran konsians lefikasite ki li kapav ena an tan ki mediom. Dan perspektiv sa devlopma-la, larealite amenn nou poz kestion ki plas lang kreol pou kapav okipe  dan sistem skoler enn pei kot Angle, kouma Franse ena so linportans antan ki 2 lang ki permet louvertir lor letranze. Anfin, si diversite lingwistik nou pei res enn fierte nasional, nou bizin rann nou a levidans ki li neseser trouv bann mwayin pli efikas pou promouvwar litilizasion bann lang kominoter.
Laparol, enn realite dinamik ek varye ki neseser pran an kont
Nou kapav dir ki dan tou diskision ki finn ena o nivo nasional lor zesion diversite lingwistik, finn limite pli souvan a bann lang alor ki dan larealite, se parol ki premie. Diferans ant lang ek parol finn souligne par Saussure fondater sians lingwistik. Laparol, se itilizasion enn nonb limite bann sign lingwistik par bann dimounn dan bann diferan kontext pou kominike. Itilizasion sa bann sign-la fer selon enn ou plizir sistem fonksionnman bann sign lingwistik ki enn kominote imin finn met an plas progresivman. Enn lang, li donk enn sistem abstre ki nou kapav serne a partir laparol ki realizasion konkre sa sistem-la dan bann diferan kontext kominikasion. Bann letid ki finn emerze apre Saussure, finn montre ki enn lang pli konplex ki sa, li prezant plizir sou-sistem…
Distinksion Saussure lang/parol (ki enn done bazik dan sians lingwistik) met an evidans nesite pran kont dimansion laparol dan so realite.  
Alor ki delimit bann lang selon bann kriter sosiolozik, delimitasion laparol elabore selon bann kriter ki definir enn sitiasion kominikasion : kisanna pe koze ? ar kisanna ? kan ? ki kote ?  Pena 2 parol ki parey. Mem si enn mem parol repete dan enn mem sitiasion kominikasion, valer semantik deziem parol-la neseserman sanze : li enn repetition. Sa montre ki sitiasion kominikasion enn kriter fondamantal dan litilizasion konkre nou bann konpetans lingwistik. Bizin osi souligne ki dan enn sitiasion kominikasion, lintansion enn lokiter ek stratezi konpreanzion interlokiter zwe enn rol prinsipal dan form, sans ek koerans parol ki elabore. Tou sa bann kondision-la les nou konpran ki larealite lingwistik li bien varye ek varyab ; li osi bien konplex ek bien dinamik…
Sa bann karakteristik-la zot ankor pli for dan kontext bann sosiete kouma Moris, kot enn dimounn ena plis ki enn lang a so dispozision : li ena posibilite sanz lang an fonksion bann sitiasion kominikasion ; li kapav itiliz plizir lang dan enn mem sitiation, dan enn mem sekans prodiksion, enn mem fraz. 
Ver enn politik lingwistik ki promouvwar konpetans pliriling bann dimounn
Sel sime sorti pou definir enn politik lingwistik o nivo ledikasion kan nou realiz konplexite ek diversite laparol an kontext pliriling, se abord problem-la dan sans promosion enn pli gran liberte sak dimounn pou devlop so konpetans ek so repertwar lingwistik.
Bann pei Linion Eropein finn deza koumans devlop bann politik ki promouvoir konpetans lingwistik bann dimounn plito ki tel ou tel lang. Fas a nesesite irzan kot zot finn retrouv zot pou zer realite pliriling ek plirikiltirel Linion Eropeen, bann pei ki finn ena enn politik osi nasionalist lor plan lingwistik kouma Lafrans, pa pe ezite reviz zot bann politik ansegnman pou met an plas bann program, bann mwayin ki permet zot bann sitwayin devlop zot konpetans pliriling.
Lansegnman pliriling dan kontext eropein fer referans a enn programme skoler kot enn parti bann matier ansegne dan lang maternel, enn lot parti dan enn lang etranzer ki kapav varye ant 10 a 80% kantite total bann ler-d-tan kour. Dan sa konsept-la, lansegnman bann matier non lingwistik partaze ant plizir lang pou akseler devlopman konpetans lingwistik bann zelev.
Bann lingwist franse pe reviz reprezantasion idealist ek elistist enn lokiter pliriling ki finn touzour prevalwar dan zot pei : enn dimounn ki itiliz kouraman Angle, Franse avek swa enn lot lang eropein, swa enn lot lang ki ena enn porte internasional, swa enn lang ‘exotik’ onorab kouma Zapone, Koreen, etc. Sa lokiter-la sipoze finn aprann bann lang-la depi ki li tipti e li itiliz zot enn fason konple ek parfe.   Kouma lezot pei ki fer parti Linion Eropeen, Lafrans pe revinn a enn konsepsion realist konpetans pliriling. Konpetans pliriling fer referans aster a kapasite enn dimounn pou itiliz dan enn sitiasion kominikasion so repertwar lingwistik karakterize par diversite so bann konpetans, so bann resours dan diferan lang, diferan varyete lingwistik. Sa repertwar-la pa exklir bann dialekt, bann lang kreol ; bann pratik aproximatif ou melanze bann lang pran an kont dan devlopman konpetans pliriling. ‘L’éveil aux langues’ o nivo primer, ‘l’intercompréhension’ ant bann lang pros, fer parti bann nouvo pratik ansegnman/aprantisaz.
Konsey Eropein finn osi devlop bann mwayin ki permet enn dimounn pran konsians diversite so konpetans pliriling. Insi, avek dokiman Portfolio Européen des Langues, bann zelev, kouma bann ansegnan, ena posibilite pou fer personelman enn evaliasion zot konpetans. Dan sa portfolio-la ena an partikilie enn « Cadre Européen Commun de Références pour les langues » ki definir selon bann kriter presi, bann nivo konpetans. Ena osi enn parti ki appel ‘biographie langagière’, ki invit zelev ou profeser-la rankont so lavi selon so bann lexperyans lingwistik.
Finn letan pou ki Morisien asim so realite pliriling 
Lexanp sanzman ki bann pei eropein pe viv ena dekwa pou remet an koz politik lingwistik ki finn amene Moris eska zordi. Pou asim realite pliriling eropein, bann ansien pei kolonizater nou pei   pe aksepte reget politik elitist, konservater ek ezemonik ki zot finn amene. Alor ki nou pou fer? Kontinie defann enn model ki pe depase?
Malgre 45 an lindepandans ek tou bann demars pou valoriz diversite etnik ek kiltirel, li paret ankor inpansab zordi ki Moris modifie politik lingwistik so sistem edikatif ki ankor baze lor enn model kolonial. Sa sistem-la ankor organize otour enn sel lang prinsipal, Angle, ki an realite mwin itilize ki Kreol Morisien ek Franse. Franse ena plas ofisiel enn lang etranzer, alor ki li deziem lang ki itilize o nivo nasional. Finn pran 45 an pou donn lang kreol lang mazorite bann Morisien enn ti plas dan lekol… Bann lang indienn ek sinwaz ena enn fonksion anblematik alor ki zot fer parti diversite lingwistik Moris.
Or, ena mwayin zordi pou promouvwar enn politik lingwistik adapte avek realite nou pei : anvizaz enn sistem edikatif pliriling avek Kreol, Franse, Angle pou ansegn diferan size; reget lansegnman lezot lang (indienn, sinwaz e plis ankor), dabor kouma enn mwayin pou dekouver lezot sistem lingwistik ek reprezansion kiltirel (nouvo son, nouvo sistem lekritir, diferan manier get lemond,…) avan donn posibilite bann zanfan fer zot swa pou devlop zot konpetan dan enn ou de sa bann lang-la. Si nou get drwa sak Morisien pou devlop so konpetans pliriling dan trwa lang ar ki li konfronte toule zour, ek so drwa pou elarzir so repertwar lingwistik apre enn inisiasion a bann diferan lang ki ena dan so pei e mem plis, nou pei pou ena tou sans asim so realite pliriling avek efikasite ek serenite.