Avek perspektiv introdiksion Kreol dan HSC, lansegnman literatir dan sa langaz-la pou pran enn plas inportan, pa zis dan peizaz edikatif Moris, me ousi dan so listwar. Pou prepar terin reflexion pou akeyir sa evennman-avennman istorik la, nou pe propoz dan edision AKP zordi, ki kadre anmemtan ek Zourne Internasional Lang Maternel, enn reflexion ki nou finn deza prezante dan lezot forum (par exanp Kolok LPT an 2023), e ki al dan sans enn premie sirvol tipolozik bann diferan laspe ki konsern Literatir Kreol ek so lansegnman dan Repiblik Moris. Pou sa, nou pe propoz sou form kestion-repons, enn seri pwin ki, nou espere, pou permet alimant reflexion-la.
Prof. (Dr) Arnaud Carpooran, OSK
Personal Chair, French and Creole Studies, UoM
- Ki nou konpran par literatir?
1.a: Definision
Premie kestion ki paret inportan poze isi, se definision literatir limem. Dapre bann diksioner, literatir vedir lansanb bann text ekri ki existe dan enn lang done, ki kapav an proz ouswa dan form poetik, ki kapav baze lor enn size fiktif ou reel, ki kapav kontenir enn ouswa plizier tem, e ki inplik, an zeneral, enn travay estetik onivo lekritir. Li konpran bann text ki kapav fer parti diferan zanr: naratif (ti-zistwar, nouvel, roman), poetik (poem, slam), teatral (pies teat, sketch, bann text finn fer pou bann prezantasion senik), argimantatif (reflexion, ese, diskour), ou mem epistoler (esanz korespondans ant de dimounn). Biensir, ena text kot kapav ena melanz ant bann zanr (par exanp, enn fab pou rant alafwa dan kategori naratif ek poetik).
1.b Literatir dan liniver oralite: “literatir oral”, “oralitir”, “oratir”
Lien ki definision “literatir” fer ek “lekritir” obliz nou poz noumem enn kestion: eski bann sosiete/kiltir ki pena enn tradision lekritir e ki fonde lor tradision oral, ena literatir? Se dan enn tantativ pou reponn sa kestion-la ki bann nouvo konsep finn tir latet dan domenn sians imin. Bann konsep kouma: “literatir oral”, “oralitir” (dapre term “oraliture” ki intelektiel ayisien Ernst Merville ti servi pou premie fwa an 1974); ou mem term “oratir” (dapre term “orature” ki lingwist ougande, Pio Zirimu, ti konsevwar ver lafin bann lane 1960). 
1.c Proverb, sirandann, kont ek sante
Sa bann konsep-la fer referans bann tip text oralite kouma: proverb, devinet (sirandann), kont, kontinn ek sante. Dan kontext Moris, se seki nou retrouve dayer avek Charles Baissac kan li pibliy Folklore de l’Ile Maurice an 1888, kot li integre zisteman trwa sa bann konpozant-la dan so rekey. Li inportan note ki avan ki Baissac ti apel so liv ki ti piliye an 1888, “Folklore de l’Ile Maurice”, li ti apel li “Littérature noire de l’île Maurice” dan so maniskri (cf. Carpooran et al, 2024, Folklor Lil Moris [re-edision Le Folklore de l’Ile Maurice par Charles Baissac, 1888], pp. 6-10).
- Ki vedir “kreol”, kan pe koz literatir?
2.a Definision orizinel ki asosie ek term Kreol
Deziem gran kestion ki inportan poze, se sinifikasion ki pou donn term “kreol” kan pe dir “Literatir Kreol”. Kestion-la pa banal, etan-done diferan sinifikasion ki finn karakteriz term “Kreol” (anterm so evolision dan letan ek so varyasion dan lespas). Nou kone ki sans orizinel ki term “kreol” ti ena, se “seki finn ne, kree, prodir, kiltive, elve ou grandi dan bann koloni pandan peryod kolonizasion ek esklavaz”.
Nou kone ousi ki, alabaz, term-la ti aplikab ek bann dimounn (eropeen, metis, popilasion servil) ki ti ne dan bann koloni an opozision ek bann ki ti finn sorti ayer. Me nou kone ki li ti fer referans ousi ek bann eleman kiltirel ou artistik, kouma lamizik, lakwizinn, langaz, literatir, etc. Donk, kestion ki poze, se: eski term “kreol” dan kad literatir, pou ramenn li inikman ek: (a) dimansion langaz, ouswa li pou evok ousi: (b) sa bann dimansion kiltirel, artistik ek/ou idantiter ki nou finn fek evoke. Sa kestion-la, li pertinan sirtou kan nou pe fer referans ek sertin kontext sosio-istorik presi.
2.b Sinifikasion “Literatir Kreol” dan sertin kontext sosio-istorik presi
Lor sa pwin-la, anou rapel ki kan Charles Baissac ti pibliye Récits créoles an 1884, liv-la (428 paz) ti ekrir net an Franse, konpare ek Folklore de l’Ile Maurice (1888), ki met an-senn bann text an Kreol. Anou pa bliye ousi enn laspe inportan lor referans idantiter ki term kreol evoke sa lepok-la. Dan so bann korespondans avek romanist otrisien ek fondater kreolistik Hugo Schuchardt (Carpooran et al, 2024, deza site, pp. 5-6), Baissac konsider limem kouma enn Kreol, alor ki li servi term “Nwar” pou dezign bann desandan esklav.
2.c Sinifikasion literatir kreol dan kontext morisien kontanporin
Dan kontext morisien kontanporin, etan-done fason ki bann zafer finn evolie atraver listwar, li kler ki kestion-la poze diferaman, e ki term “Literatir Kreol” zordi, fer referans sirtou ek bann text literer ki finn ekrir an Kreol. Me, mem si nou dakor ki dimansion langaz ena enn priorite isi, li paret pertinan dimann noumem si nou pe konpran mem zafer kan nou pe dir: “Literatir Kreol” ek “Literatir an Kreol”.
- Literatir kreol vs Literatir an Kreol (ou kreolofonn)
3.a Distinksion klasik ant sa de konsep-la
An zeneral, kan nou fer referans ek lezot literatir, nou enan tandans apel: (a) literatir enn langaz (Franse, Angle, Espagnol, etc.), bann text literer ki finn ekrir inisialman dan sa langaz-la, ek (b) literatir “an” sa langaz-la, bann text literer ki finn ekrir dan enn lot lang, me ki, apre, finn tradir dan sa langaz-la.
3.b Distinksion ki fer dan kontext Kreol Morisien
Dan kontext Repiblik Moris kontanporin, kot ena, enn kote (a), boukou text literer ki finn ekrir an Kreol e ki rezilta enn kreasion orizinal, ouswa enn adaptasion mazer enn text ki finn ekrir dan enn lot lang, ek, lot kote (b), enn nonb elve bann text an Kreol ki rezilta enn exersis tradiksion direk depi enn lot langaz, li paret pertinan mintenir distinksion klasik ki abitie fer ant Literatir X-langaz ek Literatir an X-langaz. Seki invit nou konsider kouma “Literatir Kreol” bann text orizinal an Kreol ouswa ki finn konn enn adaptasion mazer an Kreol, ek “Literatir an Kreol” (ou Literatir Kreolofonn), bann text literer ki rezilta enn tradiksion an Kreol.
3.c Distinksion metodolozik dan kad lansegnman
Se sirtou lor plan metodolozik, dan kontext lansegnman, ki sa distinksion ant “Literatir kreol” ek “Literatir an Kreol” vinn pertinan. Si nou pe etidie bann text orizinal an Kreol (ouswa enn text ki finn konn enn adaptasion mazer an Kreol), li pou evidan ki laksan pou port prinsipalman lor zot KONTENI, seki inklir bann paramet tradisionel ki servi kan nou ansegn ninport ki text literatir: tem, personaz, aksion, kontext, etc.
Par kont, dan kad “Literatir an Kreol”, kot nou pe etidie bann text ki finn tradir an Kreol, se sirtou onivo LAFORM bann text-la ki letid-la pou met laksan. Isi, se bann lapros konparatist ek tradiktolozik ki pou met an-evidans pou explor potansialite (ou limitasion) lang kreol pou transpoz bann sansibilite iniversel ek/ou kiltirel ki spesifik ek sertin langaz ek sertin kiltir.
- Diferan faz devlopman literatir kreol an fonksion bann kontext sosio-istorik
Enn lot laspe ki inportan konsidere kan pe evok “Literatir kreol”/“Literatir an kreol”, se anterm kontext sosio-istorik kot zot finn prodir. Dan enn lartik pibliye an 2003 lor sit Bannzil Kréyol e ki apel “La littérature en langue créole du 17è siècle à nos jours”, Jane Etienne (“Professeur certifié-stagiaire de créole”) separ listwar literatir kreol rezion Karaïb an trwa faz: proto-literatir, pre-literatir ek literatir.
4.a Proto-literatir kreol, pre-literatir kreol ek literatir
Dapre Jane Etienne, “Proto-literatir kreol” fer referans bann prodiksion kreatif ki finn ena dan enn lang kreol kan langaz-la ti ankor pe forme e ki li pa ti ankor ena enn striktir fix. “Pre-literatir kreol”, par kont, ariv pli tar, kot langaz-la finn devlope, me kot so literatir baze inikman lor tradiksion (https://www.potomitan.info/bannzil/litterature.html). Se kan langaz-la finn devlope ek finn koumans ena bann kreasion orizinal (ou bann adaptasion mazer) dan enn lang kreol, ki li servi term “Literatir Kreol” dan so sans prop.
Dan kontext morisien, li bien difisil pou sitie exakteman enn evantiel peryod proto-literatir kreol (parski pena prev dokimanter lor la), me li kler ki dan 2 premie deseni 19em siek, nou ti deza fini rant dan peryod pre-literatir, avek text François Chrestien, ki dan Essais d’un bobre africain an 1822, finn fer enn tradiksion detrwa fab La Fontaine an Kreol. Selman etan-done lanpler dimansion adaptasion ki li finn amene dan so tradiksion, nou kapav dir ki text-la rant dan kategori “Literatir Kreol”.
Me enn fwa ki nou finn dir “Literatir Kreol”, nou ankor kapav separ li an fonksion lezot kontext sosio-istorik, kot nou separ Literatir Kreol Kolonial ek Literatir post-kolonial (ou kontanporin).
4.b Literatir kreol kolonial (pre-abolision lesklavaz ek post-abolision esklavaz)
Parmi bann text ki nou pou integre dan “Literatir kolonial pre-abolision lesklavaz”, nou ti pou inklir Les Essais d’un bobre afrikin (1822), me ousi Folklore de l’Ile Maurice (1888), ki finn realize ek pibliye apre abolision, me ki fer kanmem referans ek bann kont proverb, sirandann ek sante ki ti fer parti tradision oral bann “Nwar” pandan peryod esklavaz. Par kont, tou bann text ki finn prodir ant 1835 ek 1968 fer parti “Literatir kolonial post-esklavaz”.
4.c Literatir post-kolonial ou kontanporin
Apartir 1928, biensir, nou rant dan peryod “Literatir (an) Kreol post-kolonial” avek bann tem avek ki nou relativman familie, kouma literatir angaze, literatir istorik, literatir feminist, etc.
Konklizion ek rezime sematik
Tousala permet nou rezim seki nou finn dir ziska ler dan form enn rezime sematik konsernan “Literatir Kreol Repiblik Moris”.